Το πλαίσιο και οι αρχικές κατευθύνσεις της ευρωπαϊκής πολιτικής για την Ανοικτή Επιστήμη διαμορφώθηκαν στο κείμενο  “Amsterdam Call for Action on Open Science” και το 2016 ανακοινώθηκε το σχέδιο για την ανάπτυξη του ευρωπαϊκού ανοικτού επιστημονικού νέφους (European Open Science Cloud - EOSC), ενός αξιόπιστου ανοικτού περιβάλλοντος για αποθήκευση, κοινοχρησία και επαναχρησιμοποίηση των δεδομένων και των αποτελεσμάτων, με προοπτική επέκτασης στον δημόσιο τομέα και στη βιομηχανία, συμβάλλοντας στην παγκόσμια ανάπτυξη.

Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή  σε σύστασή της (2018/790 , 25/4/ 2018)  αναφέρει ρητά την ανάγκη εφαρμογής των πολιτικών  ανοικτής πρόσβασης σε δημοσιεύσεις και δεδομένα  με χρονοδιάγραμμα και χρηματοοικονομικό σχεδιασμό (βλ. επίσης Ευρωπαϊκή στρατηγική για τα δεδομένα, Ευρωπαϊκή Επιτροπή COM(2020) 66 final). Η σύσταση απευθύνεται στα κράτη, στα ακαδημαϊκά ιδρύματα, στους ερευνητικούς οργανισμούς και τους χρηματοδοτικούς φορείς. Σύμφωνα με αυτήν οι επιστημονικές δημοσιεύσεις που απορρέουν από έρευνα χρηματοδοτούμενη από το δημόσιο πρέπει να διατίθενται από το 2020 και εξής  με ανοικτή πρόσβαση, και οι ερευνητές να διατηρούν τα απαραίτητα δικαιώματα διανοητικής ιδιοκτησίας στις συμφωνίες με τους εκδότες, προκειμένου να εξασφαλίζεται η ανοικτή πρόσβαση. Επομένως απαιτείται για τα κράτη μέλη σαφής πολιτική και σχέδια δράσης  για την εκπαίδευση και κατάρτιση των ερευνητών και άλλου προσωπικού των ιδρυμάτων καθώς και  για την αξιολόγηση της έρευνας και της σταδιοδρομίας με βάση τη νοοτροπία της κοινοχρησίας  των ερευνητικών αποτελεσμάτων και με την εισαγωγή νέων δεικτών που να λαμβάνουν υπόψη την ανοικτότητα και τον κοινωνικό αντίκτυπο της έρευνας.

H  εξέλιξη της Ανοικτής Επιστήμης  στον ευρωπαϊκό χώρο συνδέθηκε με το Πρόγραμμα Πλαίσιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης για την Έρευνα και την Καινοτομία Horizon 2020,  κεντρικός στόχος του νέου Ορίζοντα-Ευρώπη (ΟΕ) για την περίοδο 2021-27 είναι η εμβάθυνση της σχέσης μεταξύ επιστήμης και κοινωνίας και  οι δύο από τους τρεις πυλώνες του είναι η Ανοικτή Επιστήμη και η Ανοικτή Καινοτομία. Ο πρόσφατος  κανονισμός  (ΕΕ 2021/695 ,28-4-2021)  βασίζεται μεταξύ άλλων και στην Ανοικτή Επιστήμη (άρθρο 14), αναφέροντας ρητά και την υποχρέωση δημοσίευσης με καθεστώς Ανοικτής Πρόσβασης της έρευνας της χρηματοδοτούμενης βάσει του προγράμματος και την ανάγκη υπεύθυνης διαχείρισης και μακροπρόθεσμης διατήρησης των ερευνητικών δεδομένων που συνδέονται με την έρευνα αυτή (βλ. επίσης Ευρωπαϊκή Επιτροπή, Monitoring the open access policy of Horizon 2020 : final report, 2021).

Ιδιαίτερη σημασία έχει και έκθεση της Επιτροπής (Towards a reform of the research assessment system.Scoping Report, Νοέμβριος 2021)που συνοψίζει την εκτενή διαβούλευση  με ευρωπαϊκούς και διεθνείς εταίρους για την διαμόρφωση ενός αναθεωρημένου συστήματος αποτίμησης της έρευνας με αρχές  και κριτήρια κοινά αποδεκτά από τους χρηματοδοτικούς φορείς και τους ερευνητικούς οργανισμούς. Κοινός σκοπός θα είναι η έρευνα να κρίνεται με βάση την εγγενή αξία  και την απόδοση παρά τον αριθμό των δημοσιεύσεων, προάγοντας την ποιοτική αξιολόγηση μέσω της ομότιμης κρίσης  και την πιο υπεύθυνη χρήση δεικτών ποιότητας.

H Unesco έχει επίσης ενεργοποιηθεί στην προαγωγή της Ανοικτής Επιστήμης, ιδιαίτερα μετά την πανδημική κρίση και τη σημασία της ανοικτότητας της έρευνας στη μάχη εναντίον του κορωνοϊού. Μέσα από σεμινάρια, συνέδρια και ποικίλες συναντήσεις που συμμετείχαν πάνω από 120 χώρες, δημιούργησε μια συνεργασία (Global Οpen Science Partnership) και έναν ιστότοπο (Οpen Science) ως βήμα για την υποβολή προτάσεων από όλα τα εμπλεκόμενα μέρη. Στο τελικό κείμενο των συστάσεών της για την Aνοικτή Eπιστήμη (UNESCO Recommendation on Open Science, Νοέμβριος 2021), θέτει ως στόχο τη δημιουργία ενός παγκόσμιου πλαισίου για την Ανοικτή Επιστήμη, που να αναγνωρίζει τις περιφερειακές διαφορές, να λαμβάνει υπόψη τις αναπτυσσόμενες χώρες και να συμβάλει στην μείωση του ψηφιακού χάσματος τεχνολογικού και γνωσιακού ανάμεσα στις χώρες. 

Η Unesco ιδιαίτερα επικεντρώνεται στα οφέλη και στις πτυχές εκείνες που αφορούν την ισότιμη πρόσβαση στη γνώση ανεξαρτήτως φυλής, γένους, εθνικότητας, την ποικιλομορφία των πρακτικών, των γλωσσών και των αποτελεσμάτων διαφορετικών κοινοτήτων.

Στην Ελλάδα δεν υπάρχει ακόμη ενιαίο θεσμικό και λειτουργικό πλαίσιο για την Ανοικτή Πρόσβαση (Open Access) και την Ανοικτή Επιστήμη (Open Science).  Διατάξεις για την Ανοικτή Πρόσβαση στην έρευνα γίνονται σε διάσπαρτους νόμους όπως σε άρθρα των  Ν. 4310 (ΦΕΚ Α 258/8.12.2014) και Ν. 4485 (ΦΕΚ Α’ 114/04.08.2017)  ενώ διαπιστώνεται σημαντική υστέρηση σε σχέση με τα υπόλοιπα κράτη μέλη της ΕΕ.  Η Ενιαία Ψηφιακή Αγορά και ο Ευρωπαϊκός Χώρος Έρευνας αποτελούν τις σημαντικότερες ροές μέσω των οποίων εισάγονται πολιτικές και μέτρα για την Ανοικτή Επιστήμη στη χώρα μας. 

Τον Ιούνιο του 2020, η ομάδα  εργασίας  για την Ανοικτή Επιστήμη στην Ελλάδα, στην οποία συμμετέχουν εκπρόσωποι εθνικών ακαδημαϊκών και ερευνητικών οργανισμών και εθνικών υποδομών, δημοσίευσε πρόταση  για  «Εθνικό σχέδιο για την Ανοικτή Επιστήμη»  με την επιδίωξη να αποτελέσει σημείο αναφοράς για την Εθνική Στρατηγική Ανοικτής Επιστήμης, αλλά και πρότυπο για την υιοθέτηση των αρχών της Ανοικτής Επιστήμης από τους ενδιαφερόμενους οργανισμούς της χώρας.

Οι κύριοι στόχοι του σχεδίου είναι:

• Υιοθέτηση  Εθνικής Στρατηγικής για την Ανοικτή Επιστήμη
• Ανοικτή Πρόσβαση στις επιστημονικές δημοσιεύσεις που παράγονται από δημόσια χρηματοδότηση
• Ελεύθερη διάθεση και επανάχρηση ερευνητικών δεδομένων που παράγονται από δημόσια χρηματοδότηση
• Ανοικτά δεδομένα εξ ορισμού (open data by default)
• Ανάπτυξη και διαχείριση λογισμικού έρευνας
• Διάθεση του λογισμικού που παράγεται με δημόσια χρηματοδότηση με ανοικτή άδεια εξ ορισμού (open source by default)
• Ανοικτή Πρόσβαση σε εθνικές ερευνητικές υποδομές

Στη Βίβλο Ψηφιακού Μετασχηματισμού 2020-2025 υιοθετούνται οι προτάσεις του Εθνικού Σχεδίου για την Ανοικτή Επιστήμη οι οποίες εξειδικεύονται σε συγκεκριμένα και έργα για την Ανοικτή Επιστήμη και την ενίσχυση των ψηφιακών υποδομών έρευνας της χώρας (Κεφάλαιο 6.1). 

Στο περιβάλλον των Ελληνικών Πανεπιστημιακών Ιδρυμάτων, η προώθηση της Ανοικτής Πρόσβασης και η δημιουργία Ιδρυματικών αποθετηρίων δημοσιεύσεων και ερευνητικών δεδομένων,  αποτελεί σημαντική συνιστώσα του έργου των Ακαδημαϊκών Βιβλιοθηκών, με αποτέλεσμα κάθε Βιβλιοθήκη να διαθέτει Ιδρυματικό Αποθετήριο. Σήμερα πολλά εξ αυτών βρίσκονται στη διαδικασία αναβάθμισης των υποδομών τους, προκειμένου να υποστηρίζονται και οι αρχές της Ανοικτής Επιστήμης. Από το 2012, στο πλαίσιο της 71ης Συνόδου των Πρυτάνεων, εκδόθηκε απόφαση για την  υπογραφή της Διακήρυξης του Βερολίνου για την ανοικτή πρόσβαση και την πρόσβαση στη γνώση. Το Μάρτιο του 2019, στο πλαίσιο της 90ης Συνόδου των Πρυτάνεων εκδόθηκε απόφαση σχετικά με τη θεσμοθέτηση πολιτικών ανοικτής πρόσβασης που θα ακολουθούν τόσο την «πράσινη» όσο και τη «χρυσή» οδό προς την επίτευξη της Ανοικτής Πρόσβασης, την ανάπτυξη και τη χρηματοδότηση  σχετικών πρωτοβουλιών.

Τον Ιούνιο του 2019,  ο Σύνδεσμος  Ελληνικών  Ακαδημαϊκών  Βιβλιοθηκών  (ΣΕΑΒ)  εξέδωσε τη Διακήρυξη για την Ανοικτή Πρόσβαση στην Ελλάδα η οποία είχε τη στήριξη του Υπουργείου Παιδείας, Έρευνας και Θρησκευμάτων και του Υπουργού κου Κωνσταντίνου Γαβρόγλου.

Σύμφωνα με το  «Εθνικό σχέδιο για την Ανοικτή Επιστήμη»  οι ερευνητικές υποδομές της χώρας μας δεν συμμορφώνονται με τις αρχές της Ανοικτής Επιστήμης, με εξαίρεση όσες υποχρεωτικά αποτελούν τμήμα ευρύτερων υποδομών της ΕΕ ή έχουν σχεδιαστεί εξαρχής ως ανοικτές υποδομές. 

Σε πιλοτική φάση, υπάρχουν  δύο εθνικά αποθετήρια ερευνητικών  δεδομένων, το HELIX  (Hellenic Data Service) και το HARDMIN (Hellenic Academic Research Data Management Initiative).

Η χώρα μας συμμετέχει στην ευρωπαϊκή υποδομή για την ανοικτή γνώση OpenAIRE. Tο  Κέντρο Έρευνας και Καινοτομίας “Αθηνά” λειτουργεί ως Εθνικός Κόμβος Ανοικτής Πρόσβασης (NOAD) για την Ελλάδα.  Στόχος του κόμβου αποτελεί η δημιουργία ενός «ανοιχτού» εθνικού δικτύου το οποίο θα συγκεντρώνει κάθε ενδιαφερόμενο σε συζητήσεις γύρω από την Ανοικτή Επιστήμη. Οι δραστηριότητες που αφορούν τον Εθνικό Κόμβο εκτελούνται από κοινού με τον Σύνδεσμο Ελληνικών Ακαδημαϊκών Βιβλιοθηκών (ΣΕΑΒ/HEAL-Link).

Οι διεθνείς ενώσεις και σύνδεσμοι των πανεπιστημίων συμμετέχουν ενεργά στις πρωτοβουλίες και τις διαβουλεύσεις για τη διαμόρφωση και υλοποίηση πολιτικών ΑΕ, στηρίζουν την ευρωπαϊκή πολιτική και δεσμεύονται στις επίσημες αναφορές τους για την υιοθέτηση νέων αρχών και πρακτικών για την παραγωγή, τη διάχυση και την επάχρηση των ερευνητικών παραγόμενων και των δεδομένων.

Η Guild of European research-intensive universities, μέσω της ειδικής ομάδας εργασίας για ΑΕ, τονίζει την ανάγκη για μακροπρόθεσμη πολιτική ΑΕ, οικονομική υποστήριξη των πανεπιστημίων για την υλοποίησή της καθώς και τη δημιουργία και διατήρηση σχετικών υποδομών. Ειδική αναφορά κάνει στην ανάγκη ενός ευρωπαϊκού πλαισίου αποτίμησης της ερευνητικής σταδιοδρομίας λαμβάνοντας υπόψη ΑΕ αρχές καθώς και πλαίσιου δεικτών που να λαμβάνει υπόψη τα διαφορετικά περιβάλλοντα των ιδρυμάτων.  Παίρνει σαφή θέση υπέρ  του plan S, προτείνοντας συγκεκριμένες θέσεις για τις προτεραιότητες, τη συνεργασία σε θέματα κινήτρων και ανταπόδοσης, την συνδρομή της βιώσιμης επιστημονική εκδοτικής για μεγιστοποίηση οφέλους της έρευνας, την ευελιξία των αδειών και οπωσδήποτε την σύνδεση του προγράμματος Horizon με τους στόχους του σχεδίου  S.

Η European University Association υποστηρίζει συστηματικά την ΑΕ αναλαμβάνοντας δεσμεύσεις σε διάφορα επίπεδα.  Παρακολουθεί και συντονίζει τη δράση του με την Ευρωπαϊκή Επιτροπή και την  UNESCO για μια παγκόσμια συνεννόηση και συναίνεση σχετικά με ΑΕ. Έχει συστήσει ομάδα ειδικών για την ΑΕ  που παρακολουθεί τις εξελίξεις , συλλέγει πληροφορίες και είναι σε διαρκή διάλογο με τα ιδρύματα και άλλους εταίρους ιδιαίτερα σε θέματα διαπραγματεύσεων και συμφωνιών με τους εκδότες, σχετικά με πολιτικές και υπηρεσίες διαχείρισης δεδομένων FAIR και πρακτικές υπεύθυνης αποτίμησης της έρευνας. 

Στην ίδια κατεύθυνση και η League of European Research Universities το 2018, προτείνει στα ιδρύματα έναν υποδειγματικό οδικό χάρτη προς την αλλαγή κουλτούρας που συνεπάγεται η ΑΕ, μάλιστα προτείνει τον όρο  Open scholarship. Στο κείμενό της υποστηρίζει ένθερμα τους 8 πυλώνες της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, αναλύει το μέγεθος των προκλήσεων για τα πανεπιστήμια  και διατυπώνει συγκεκριμένες αναλυτικές συστάσεις για τα ιδρύματα που ανάλογα με τις ιδιαιτερότητές τους μπορούν να υιοθετήσουν, σε ένα βάθος  χρόνου με συστηματικό τρόπο.

Το Ευρωπαϊκό Πανεπιστήμιο Πολιτών CIVIS (A European Civic University), που αποτελεί μια Κοινοπραξία Ευρωπαϊκών Πανεπιστημίων με την συμμετοχή και του ΕΚΠΑ, υποστηρίζει και προάγει ενεργά την Ανοικτή Επιστήμη, έχοντας δημοσιοποιήσει από τον Μάιο του 2021 σχετική διακήρυξη (CIVIS Open Science Statement). Η διακήρυξη περιλαμβάνει τις βασικές αρχές για την Ανοικτή Επιστήμη που έχει υιοθετήσει η κοινοπραξία CIVIS δια μέσου του συμβουλίου των Πρυτάνεων της Κοινοπραξίας. Η διακήρυξη αυτή διατίθεται και στην ελληνική γλώσσα σε επιμέλεια της Ομάδας για την ΑΕ της ΒΚΠ ΕΚΠΑ.