ΜΑΘΑΙΝΩ ΠΩΣ

Δημοσιεύσεις και εκδόσεις Ανοικτής Πρόσβασης. Πρακτικές οδηγίες

Κατηγορίες Εκδοτική Ανοικτής Πρόσβασης

Κριτήρια αξιολόγησης και επιλογής εκδότη/αποθετηρίου

Το Διεθνές Συμβούλιο Επιστημών σε πρόσφατη έκθεσή του καταλήγει στις ακόλουθες επτά αρχές που πρέπει να διέπουν το μέλλον της επιστημονικής εκδοτικής: καθολική ανοικτή πρόσβαση για τους συγγραφείς και τους αναγνώστες χωρίς εμπόδια και ειδικά προνόμια, ανοικτή αδειοδότηση για επανάχρηση και εξόρυξη κειμένων και δεδομένων, ισχυρή και διαρκής ομότιμη αξιολόγηση, δεδομένα και μεταδεδομένα της δημοσίευσης να είναι πάντα διαθέσιμα για έλεγχο, να είναι δυνατή η πρόσβαση από τις επόμενες γενιές, σεβασμός προς τις εκδοτικές παραδόσεις και πρακτικές όλων των επιστημών, εκδοτικά συστήματα ευπροσάρμοστα.

Για τις δυνατότητες και τα κριτήρια αξιολόγησης από τους ερευνητές  ενόψει μιας έκδοσης Ανοικτής Πρόσβασης, είτε πρόκειται για εκδότες, αποθετήρια, περιοδικά ή βιβλία, συνοπτικές πληροφορίες  δημοσιεύονται στον ιστότοπο του ΣΕΑΒ Αξιολόγηση εκδοτικών επιλογών .

Δημοσίευση σε αποθετήρια

Λειτουργούν διεθνώς ποικίλα αποθετήρια, ιδρυματικά, προδημοσιεύσεων, υποστηριζόμενα από  κρατική χρηματοδότηση, θεματικά και αποθετήρια δεδομένων. Ως προς την απόθεση δημοσιεύσεων σε αποθετήριο, καλό είναι να διατηρεί κανείς μια εκδοχή προδημοσίευσης (preprint) και μεταδημοσίευσης (postprint) των άρθρων του.  Το τελικό αξιολογημένο χειρόγραφο (peer-reviewed), που έγινε δεκτό για δημοσίευση και περιλαμβάνει όλες τις αλλαγές που προήλθαν από τη διαδικασία ομότιμης αξιολόγησης (author accepted manuscript, author manuscript or post-print) ή ένα μηχαναγνώσιμο αντίγραφο της εκδεδομένης μορφής (συνήθως ένα PDF αρχείο εγγράφου) μπορεί να κατατεθεί με την αντίστοιχη άδεια.

Άλλοι τύποι επιστημονικής δημοσίευσης, όπως μη αξιολογημένα (non-peer-reviewed) άρθρα,  μονογραφίες, βιβλία, πρακτικά συνεδρίων και “γκρίζα βιβλιογραφία” (δηλ. εκδεδομένο υλικό, που δεν έχει υποστεί την τυπική εκδοτική διαδικασία, π.χ  εκθέσεις), δεν καλύπτονται από την απαίτηση της Ανοικτής Πρόσβασης. Για να επιβεβαιώσει κανείς την πολιτική αυτοαρχειοθέτησης ενός περιοδικού, πρέπει να δει τις πολιτικές δικαιωμάτων διανοητικής ιδιοκτησίας του υποψήφιου εκδότη και το εργαλείο αυτοαρχειοθέτησης  SHERPA RoMEO, που  συγκεντρώνει και αναλύει τις πολιτικές Ανοικτής Πρόσβασης εκδοτών από όλο τον κόσμο. 

Για την επιλογή του κατάλληλου αποθετηρίου Ανοικτής Πρόσβασης για κατάθεση και  άδεια αρχειοθέτησης μιας εργασίας, χρήσιμος είναι ο κατάλογος ακαδημαϊκών αποθετηρίων  OpenDOAR  και το Registry of Open Access Repositories (ROAR). Για κατάθεση εργασίας σε θεματικό αποθετήριο, προτείνεται το  OA Directory. Το αποθετήριο ZENODO  είναι ένα καθιερωμένο γενικό αποθετήριο, που δέχεται κάθε είδους ερευνητικά παραγόμενα από όλες τις επιστήμες. 

Για αποθετήρια δεδομένων, μπορούμε να επισκεφθεί κανείς τα Dataverse, Dryad, figshare, Zenodo, re3data

Για αναλυτικές οδηγίες και πρακτικές συμβουλές σχετικά με τα αποθετήρια:

OPENAIR recommendations for DMP 

OPENAIRE guidelines for data archives

CESSDA (Consortium of European Social Science Data Archives)

Για τον εντοπισμό άρθρων Ανοικτής Πρόσβασης (προδημοσιεύσεις, μεταδημοσιεύσεις, τελική μορφή μετά από ομότιμη κρίση) από έγκυρα επιστημονικά περιοδικά η αποθετήρια χρησιμοποιούμε τα εργαλεία OAButton και Unpaywall. 

Προσοχή: Τα κοινωνικά δίκτυα όπως ResearchGate ή Academia δεν είναι αποθετήρια Ανοικτής Πρόσβασης. Μπορεί να περιέχουν και άρθρα αμφιβόλου επιστημονικής εγκυρότητας,  παραμένουν όμως σημαντικά για την αύξηση της ορατότητας  του έργου των ερευνητών.

Δημοσίευση σε περιοδικά

Για να αξιολογήσει κανείς τα περιοδικά Ανοικτής Πρόσβασης δίνονται οι ακόλουθες επιλογές:

Για να γνωρίζει ένας ερευνητής τα κριτήρια δημοσίευσης σε περιοδικά, χρήσιμες πληροφορίες μπορεί να αναζητήσει στην ιστοσελίδα “Principles of Transparency and Best Practice in Scholarly Publishing” της OASPA.

Λόγω της πληθώρας εκδιδόμενων περιοδικών, χρειάζεται ιδιαίτερη προσοχή στα λεγόμενα αρπακτικά περιοδικά (Predatory journals), περιοδικά δηλαδή που διατηρούν χαμηλά εκδοτικά στάνταρ, έχουν περιορισμένη ή μηδενική ομότιμη αξιολόγηση αλλά γρήγορη δημοσίευση. Για την αποφυγή τέτοιων περιοδικών μπορεί να επισκεφθεί κανείς τον ιστότοπο  ΑΠΘ. Βιβλιοθήκη. Αρπακτικά περιοδικά: Εργαλεία.

Σχετικά με την έκδοση ηλεκτρονικών περιοδικών Ανοικτής Πρόσβασης του ΕΚΠΑ από τη Βιβλιοθήκη και Κέντρο Πληροφόρησης του ΕΚΠΑ υπάρχει ο ιστότοπος Σύστημα Ηλεκτρονικής Εκδοτικής (e-Publishing) ΕΚΠΑ.

Έκδοση βιβλίων

Για την έκδοση μονογραφιών και βιβλίων Ανοικτής Πρόσβασης, δραστηριοποιούνται συγκεκριμένοι πανεπιστημιακοί εκδότες, εκδότες μονογραφιών Ανοικτής Πρόσβασης, όπως οι Open Book Publishers, Ubiquity Press  καθώς και εμπορικοί εκδότες.

Για να εντοπίσουμε  βιβλία Ανοικτής Πρόσβασης με κρίση από ομότιμους, υπάρχουν οι επιλογές του Directory of Open Access Books (DOAB) και Online Library and Publication Platform (OAPEN)

Διάφορα έργα και πρωτοβουλίες που ασχολούνται με τα ζητήματα έκδοσης βιβλίων με καθεστώς Ανοικτής Πρόσβασης και προτείνουν πολιτικές και καλές πρακτικές είναι σε εξέλιξη. Ειδικά για τις Ανθρωπιστικές και Κοινωνικές Επιστήμες υπάρχει το ευρωπαϊκό έργο  HIRMEOS, που επιχειρεί  να αντιμετωπίσει  τα εμπόδια της πλήρους ολοκλήρωσης των μονογραφιών στο European Open Science Cloud, ασχολείται με την προτυποποίηση καινοτόμων υπηρεσιών  για έκδοση μονογραφιών Ανοικτής Πρόσβασης, και με νέα εργαλεία για την αποτίμηση της έρευνας στις παραπάνω επιστήμες.

Για περισσότερες πληροφορίες σχετικά με την ανοικτή εκδοτική βιβλίων:

Δημοσίευση δεδομένων

Τα τελευταία χρόνια έχει αυξηθεί πολύ ο όγκος των επιστημονικών δεδομένων που συνοδεύουν τις δημοσιεύσεις και είναι απαραίτητα για τον έλεγχο  και την τεκμηρίωση των επιστημονικών ισχυρισμών. Σχετικά με τη στρατηγική της διαχείρισης ερευνητικών δεδομένων χρήσιμο είναι το πλαίσιο NiST Research Data Framework (RDaF).Η ταυτόχρονη δημοσίευση της τελικής εργασίας και η ανάρτηση των δεδομένων σε αποθετήριο με διασύνδεση των δυο είναι το ζητούμενο (“δυαδικές δημοσιεύσεις”). Εφόσον τα δεδομένα δημοσιεύονται με τυπικό τρόπο, είναι δυνατόν να παραπέμπονται και εν γένει να αντιμετωπίζονται ισότιμα με τη δημοσίευση, με αποτέλεσμα να αυξηθεί έτσι και η κατάθεση δεδομένων.

Σε διάφορες περιπτώσεις, όπου υπεισέρχονται ζητήματα ιδιωτικότητας, ασφάλειας, εμπορικού σκοπού, προκαταλήψεων, η προέρχονται από τρίτα μέρη, η ανοικτότητα των δεδομένων γίνεται πιο περίπλοκη και χρειάζονται επιμέρους συμβάσεις ή διευθετήσεις και ίσως να μην υπάρχει η δυνατότητα να δημοσιευθούν χωριστά από τον ερευνητή. Πρέπει σε κάθε περίπτωση να μπορεί ένας κριτής και οι ερευνητές να έχουν πρόσβαση στα δεδομένα, τα οποία να συνοδεύονται από εμπλουτισμένα μεταδεδομένα και σύμφωνα με τις αρχές FAIR. Σήμερα αναγνωρίζεται ότι υπάρχει ανάγκη για δημοσίευση όλων των δεδομένων, ανεξαρτήτως εάν έχουν καταλήξει σε δημοσίευση. Για περισσότερες πληροφορίες, στο σχετικό κεφάλαιο του  Opening the record of science.

Βλ. επίσης τον Οδηγό για τις Υπηρεσίες Ανοικτής Επιστήμης για τη συμμόρφωση με τις απαιτήσεις του  Horizon Europe ( ελληνικά)

Επιστροφή